Kwartalnik Instytutu
Jana Pawła II KUL
Lublin

nr 3(55)

Zapewne każdy, kto choć trochę interesuje się dziejami nauk społecznych - a trzeba pamiętać, że od ponad stu lat nauki te w coraz większym stopniu "interesują się" każdym z nas! - zetknął się z książką autorstwa Davida Riesmana oraz jego dwóch współpracowników zatytułowaną The Lonely Crowd. Już sam jej tytuł - "Samotny tłum" - wszedł do powszechnego użycia na określenie zjawiska zaniku głębszych międzyludzkich więzi we współczesnych społeczeństwach. Ogłoszona drukiem w USA w 1950 roku - kiedy kraje Zachodu stały na progu szybkiego wzrostu gospodarczego i towarzyszących mu przemian społeczno-kulturowych - książka Riesmana opisywała proces, który miał wkrótce wyjść poza granice Ameryki Północnej, a dziś jest nam już dobrze znany: przejście społeczeństw "wysoko rozwiniętych" od epoki produkcji do epoki konsumpcji. Riesman wskazuje na bogate konsekwencje, jakie niesie z sobą ów proces tworzący nowy typ społeczeństwa, które z kolei wpływa na "społeczny charakter" swoich poszczególnych członków. Opisuje przy tym, jak przejawia się to w polityce, pracy, zabawie czy sztuce. Tłumacz i autor wstępu do polskiego wydania tej książki, Jan Strzelecki, określił ją - między innymi ze względu na rozmach i bogactwo wątków - mianem socjologicznego fresku.

Według Riesmana każdej z faz krzywej demograficznej ("krzywej S") odpowiada określony typ społeczeństwa oraz typ "charakteru społecznego". Wyróżnia zatem człowieka i społeczeństwo "sterowane tradycją", następnie zaś - człowieka i społeczeństwo "wewnątrzsterowne". Dla człowieka i społeczeństwa wysoko rozwiniętego Zachodu połowy XX wieku - okresu wstępnego spadku ludności - rezerwuje określenia: "człowiek zewnątrzsterowny" i "społeczeństwo zewnątrzsterowne". W społeczeństwie tym podstawowym problemem nie jest stosunek człowieka do otaczającego go środowiska (tak było w "epoce produkcji"), ale do otaczających go ludzi. Stąd zachowanie wysoce "uspołecznione" jest tu nieodzownym warunkiem sukcesu w różnych dziedzinach życia - od małżeństwa poczynając, poprzez pracę zawodową, na polityce kończąc. Ma to oczywiście wpływ na wychowanie dzieci w rodzinie, na system edukacji, jak w ogóle na cały system przekazywania wartości i wzorców zachowań w społeczeństwie.